Bỏ chế độ hộ khẩu để hội nhập văn minh

Cuộc tranh luận về hộ khẩu và vấn đề đăng ký hay xóa thường trú của công dân ở Việt Nam là dịp nhắc lại đôi chút về nguồn gốc của vấn đề gai góc này, gai góc chỉ vì Việt Nam đi theo mô hình sai.

Trước hết phải nói rõ ngay rằng các nước dân chủ thời hiện đại không có việc trói buộc bất cứ ai vào một nơi ở, vì như thế là hạn chế quyền công dân và tự do cư trú của họ đã được ghi trong hiến pháp.

Nạn 'đăng ký dân' ở Âu Mỹ chỉ được nhắc đến trong chuyện lịch sử, khi lãnh chúa phong kiến trói nông dân - chứ không phải công dân tự do nơi đô thị - vào ruộng đất.

Trước quyền lực của chúa đất địa phương hoặc tu viện (priory) như ở Anh thì chỉ nhà vua, như Vua Richard II hồi thế kỷ 16 là có thể giải phóng dân cả một làng hoặc một thị trấn.

Chế độ nông nô

Chế độ nông nô ở Nga là tàn tệ và kéo dài nhất, vì mãi đến thế kỷ 18-19 vẫn có vùng người nông nô không được quyền di chuyển hay ra khỏi làng nếu không được ông chủ cho phép.

Đây là một trong nhiều lý do khiến công nghiệp hóa ở nước Nga thời Sa Hoàng bị chậm so với châu Âu vì sức lao động bị trói lại tại các vùng lạc hậu, không đến được nơi có nhu cầu là công xưởng, nhà máy.

Chế độ này còn mang màu sắc phân biệt chủng tộc vì thời Nga Hoàng, dân Do Thái chỉ được sống ở một số vùng giáp biên, không được phép vào sống và hành nghề ở Moscow, St Petersburg, Kiev hay Kharkov...

Tất nhiên, có xin xỏ thì cũng có chạy chọt và một số nghệ sỹ Do Thái như danh họa Ilya Repin đã kiếm được giấy phép đó.

Theo Bà Oleg Dmitriev viết trên trang RT ở Nga, chế độ đăng ký cư trú 'registracia' bị Lenin xóa bỏ 1917 nhưng lại được Stalin phục hồi vào năm 1932 và biến thành 'propiska' nhằm kiểm soát công dân, cả về mặt giai cấp và sắc tộc.

Thậm chí ngày nay, propiska vẫn còn là cách để kiểm soát lao động nhập cư từ các nước cộng hòa thuộc Liên bang Nga vào Nga làm việc.

"Cảnh sát Nga vẫn thường xuyên vây bắt người lao động từ Trung Á"

Vẫn theo Oleg Dmitriev thì sau một loạt vụ đánh bom ở Nga năm 1999, cảnh sát tăng cường chế độ đăng ký thêm nữa với những người không có hộ khẩu Moscow.

Gần đây, Nga nới lỏng chế độ này và cho người 'ngoại tỉnh' tới Nga làm việc tới 90 ngày mà không cần có 'registracia'.

Tuy thế, việc duy trì hệ thống này cho thấy Nga vẫn chưa hoàn toàn theo các tiêu chuẩn châu Âu.

Cản trở kinh tế

'Triết lý' xuyên suốt cho chế độ hộ khẩu hay đăng ký cư trú cưỡng bức với công dân chỉ phù hợp với mô hình kinh tế nông nghiệp, nơi sự di chuyển của lực lượng lao động là điều chúa đất không muốn.

Dân lang thang hay người Do Thái đến từ Trung Đông bị xếp vào hàng nguy hiểm vì họ không chịu chế tài của ai cả, không đóng thuế cho giới chúa đất và không 'trung thành' với vua chúa nào cụ thể.

Nhưng tại Trung Quốc thì hộ khẩu cũng phục vụ hai mục tiêu kinh tế và an ninh đó từ thời cổ đại dù không có màu sắc chủng tộc.

Theo một nghiên cứu của Wang Fei-ling thì hộ khẩu có từ thời Xuân thu Chiến quốc, xuất xứ từ chế độ 'tam gia liên bảo' và đến cuối thời nhà Thanh thì có tên là 'hộ khẩu' như hiện nay.

'Tam gia liên bảo' là cách vua chúa Trung Quốc buộc ba gia đình hay ba dòng họ phải theo dõi, kiểm soát lẫn nhau, chỉ một nhà có ý làm phản mà hai nhà kia không biết hoặc biết mà không khai thì cũng sẽ bị tội chém vì liên đới.

Hệ thống này được duy trì qua các triều đại phong kiến với mức độ hà khắc khác nhau và đến cuối thời nhà Thanh thì có tên là 'hộ khẩu', theo Wang Fei-ling.

Mao Trạch Đông dù tuyên bố xóa bỏ mọi tàn dư phong kiến nhưng lại vẫn giữ hộ khẩu, với mọi hệ luỵ cho nước Trung Quốc thời nay.

Wang Fei-ling qua các nghiên cứu đã đánh giá cả hai mặt 'tích cực' và 'tiêu cực' của hộ khẩu.

Chế độ hộ khẩu ở Trung Quốc có từ thời Xuân thu Chiến quốc và nay đang cản trở phát triển kinh tế

Theo ông, dạng phân biệt công dân mang tính cơ chế này đã đảm bảo được tương đối ổn định xã hội trong một quốc gia có tầm vóc bằng một lục địa lại đang trong quá trình tăng trưởng kinh tế chóng mặt.

Nhưng Wang Fei-ling cũng nói hộ khẩu giúp duy trì một mô hình chính quyền độc đoán và có tác động xấu đến sự nghiệp giáo dục.

Vì học sinh đi học vẫn phải theo nơi đăng ký hộ khẩu, và hàng triệu người dân di cư ra các vùng đô thị không có trường 'đúng khẩu' cho con cái họ, dẫn đến cảnh trẻ thất hoặc, hoặc trẻ học ở các trường 'ngoài luồng', do người nhập cư tự tổ chức.

Wang Fei-ling cũng lập luận rằng hộ khẩu không chỉ là vấn đề mang tính thiếu đạo đức mà về lâu dài chỉ phục vụ cho một tầng lớp trên (elite) và cản trở hội nhập của toàn xã hội Trung Quốc.

Một cây viết khác, Kam Wing Chan gần đây cũng có bài cho rằng "Nỗ lực xây dựng một tầng lớp người tiêu dùng đô thị ở Trung Quốc sẽ không thành nếu nước này không rỡ bỏ chế độ hộ khẩu hà khắc khiến người lao động nhập cư luôn luôn nghèo".

Hội nhập văn minh

Trở lại chuyện Việt Nam, được biết Bộ Công an đã rút đề xuất trong dự thảo Luật cư trú về xóa đăng ký thường trú đối với người đi nước ngoài trên hai năm và người đi tù.

Tuy nhiên, đề xuất xóa hộ khẩu của công dân đi bộ đội dường như vẫn được giữ.

Điều này nhắc lại 'quyền' với tấm giấy propiska của các quân nhân Xô Viết thời trước.

Khi đi lính hoặc làm sỹ quan chuyên nghiệp trong quân đội Liên Xô, họ không còn hộ khẩu nữa mà gắn liền nơi cư trú với doanh trại.

Sau khi giải ngũ, cựu quân nhân Liên Xô được một 'đặc quyền' nho nhỏ là có thể xin nhập propiska về một nơi mới họ chọn vì lý do gia đình, công việc, chứ không nhất thiết là về quê hương bản quán.

Không rõ với quân nhân Việt Nam, sau thời gian bị xóa hộ khẩu thì sẽ được gì, mất gì?

Cả câu chuyện 'được và mất' cho thấy nỗi khổ của những người sống trong một hệ thống tiếp thu nhiều tàn dư của thời trung cổ.

Công an Việt Nam tiếp thu công nghệ DNA: hiện đại hóa cách quản lý nhân khẩu nay cũng là bước cấp thiết

Nhưng bỏ sự kiểm soát vô lý của hộ khẩu không có nghĩa là xóa bỏ mọi hình thức quản lý nhân khẩu.

Lấy ví dụ hệ thống của Anh mà tôi biết khá rõ vì định cư ở đây từ năm 1999 thì chính quyền, nhất là sở thuế, sở giao thông và sở y tế có nhiệm vụ ghi nhận địa chỉ mới của người dân mỗi khi họ chuyển nhà.

Chuyện đăng ký tạm trú, tạm vắng là hoàn toàn không có và chính quyền chỉ quan tâm đến nơi bạn chọn làm địa chỉ chính để sống.

Với người lớn, địa chỉ đăng ký bằng lái xe cũng là số liệu Cục Giao thông (DVLA) và cảnh sát nắm được và ghi vào mạng toàn quốc đã số hóa.

Số liệu đó cũng được chia sẻ với các công ty bảo hiểm xe, ngân hàng và cả tòa án.

Nếu bạn chạy xe quá tốc độ, camera ngoài đường chụp được thì tên tuổi và địa chỉ nơi đăng ký xe của bạn sẽ lập tức được chuyển sang cho tòa án để gửi giấy phạt về nhà.

Với trẻ em thì nếu mua hay thuê nhà ở một địa phương khác, cha mẹ cần ra phòng y tế báo địa chỉ mới để sở y tế cho vào hồ sơ chung.

Tôi thực sự ngạc nhiên một cách thú vị trong một lần đi nghỉ ở vùng Cornwall phía Tây Nam Anh và phải đưa con nhỏ vào viện để kiểm tra sốt.

Vì không mang theo sổ y tế nên chúng tôi chỉ nói với phòng khám tại đó địa chỉ nhà và ngày tháng năm sinh của cậu con.

Chỉ bằng một lần nhấp chuột, bác sỹ ở đó đã có đầy đủ hồ sơ của cháu bé hiện ra trên máy để có thể biết có dị ứng thuốc gì không, từng được uống kháng sinh gì.

Gần đây, tại châu Âu thống nhất, các nước Đức, Anh, Ireland, Tây Ban Nha hàng năm đón nhận cả trăm nghìn người từ vùng Đông Âu cũ vào nhập cư mà không ai phải xin hộ khẩu hay giấy phép cư trú gì hết.

Tất nhiên, hệ thống quản lý nhân khẩu ở Anh cũng được áp dụng với người nhập cư nhưng vẫn theo nguyên tắc là chính quyền có trách nhiệm ghi nhận, lưu trữ các thông tin cơ bản về công dân, chứ không phải là bên ban phát, cấm đoán.

Với Việt Nam, số hóa cả nước là cách tốt để làm điều này, vừa giúp chính quyền trung ương nắm được thông tin, vừa giảm được nạn nhũng nhiễu của địa phương.

Nhưng kỹ thuật, công nghệ chỉ là một phần của câu chuyện.

Chừng nào hộ khẩu chưa được xóa bỏ thì người dân Việt Nam chưa thực sự được bình đẳng và nhà nước chưa thực sự là nhà nước pháp quyền và cải tổ hiến pháp và luật cư trú là dịp tốt để làm việc này.

Nguyễn Giang

BBC